Вядучая дзейнасць – дзейнасць дзіцяці, якую ён ажыццяўляе ў межах сацыяльнай сітуацыі развіцця. Свет маленькага дзіцяці - гэта копія свету дарослых. Кожную цацку малы здольны надзяліць як існуючымі, так і прыдуманымі ўласцівасцямі. Гульня дапамагае маленькаму чалавеку асвойтацца ў тым грамацтве, дзе ён жыве, уключаючы культурныя традыцыі, узаемаадносіны і ролі.
Найбольшую ўнутраную актыўнасць выклівае вядучая для дашкольнага ўзрасту дзейнасць – ГУЛЬНЯ – асноўная форма дзейнасці дзяцей, змест іх жыцця. У гульнях яны мацнеюць фізычна, духоўна, вучацца разумець навакольны свет, узаемадзейнічаць у калектыве.Матывыгульнявой дзейнасці заключаюцца ў самім працэсегульні, а таксама ў разнастайных перажываннях, што суправаждаюць гульню.
У дашкольным выхаванні выкарыстоўваюцца беларускія народныя гульні, рухавыя і карагодныя гульні с мастацкім словам, сюжэтна-ролевыя гульні, кампьютэрныя гульні, комплекс арганізаваных камунікатыўных дыдактычных гульняў і практыкаванняў, а таксама дыдактычныя гульні па навучанні грамаце.
Народныя гульні выкарыстоўваюцца ў штодзѐнным жыцці дзяцей
ранняга і дашкольнага ўзросту. З дзецьмі ранняга і малодшага дашкольнага ўзрасту праводзяцца карагодныя гульні тыпу «Знаѐмства» (“Адгадай, чый галасок”, “Хто схаваўся?”, “Люстэрка” і інш.). Гэтыя гульні садзейнічаюць наладжванню дзіцячых узаемаадносін, выкліваюць жаданне ўступаць у зносіны, г.зн. размаўляць адно з адным. Захапіўшыся гульнѐй, дзеці не заўсѐды і заўважаюць, што гульня праводзіцца на беларускай мове, і неадвольна засвойваюць асобныя словы, выразы, песенькі.
З дзецьмі сярэдняга і старэйшага дашкольнага ўзросту, акрамя
карагодных, праводзяцца народныя гульні-драматызацыі (“Пастух і статак”,
“Воўк і авечкі”, “Гарлачыкі” і інш.). Роля гэтых гульняў двойчая. Па-першае,
яны наладжваюцца спантанна. У гэтым выпадку проста ствараецца натуральнаясітуацыя для далучэння дашкольнікаў да роднага слова, развіцця ў іх «чуцця»беларускай мовы. Па-другое, беларускія народныя гульні выкарыстоўваюцца і мэтанакіравана, для арганізацыі «скрытага» навучання – развіцця ў дзяцей тых або іншых якасцей маўлення. Напрыклад, для азнаямлення дзяцей з фармулѐўкай пытання з дапамогай часціцы “ці” выкарыстоўваецца гульня “Макімакі, маковачкі”, у ходзе якой неаднаразова задаюцца пытанні тыпу “Ці паспеў мак?”,”Ці зацвіў мак?”. Дзеці не просто чуюць прыклад фармулѐўкі пытання, але і шматразова паўтараюць яго ў цікавай для іх дзейнасці.
Некаторыя народныя гульні мадыфіцыруюцца з мэтай фарміравання
пэўных маўленчых навыкаў на беларускай мове. Напрыклад, каб практыкавацьдзяцей ва ўтварэнні назваў дзіцянят жывѐл, ужыванні іх у родным склоне, пааналогіі з вядомай гульнѐй “Кветнік” праводзіцца гульня “Заапарк”. Вядучыгаворыць: “Я быў у заапарку. Там ѐсць розныя звяры, няма толькі зубраняці”. Дзіця, якое выбрала сабе назву “зубраняці” говорыць: “Зубраня ў заапарку ѐсць, няма толькі ваўчаняці” і г.д.
Гульні-драматызацыі адрозніваюцца строгім размеркаваннем роляў і
адпаведнымі ім слоўнымі прыгаворамі. З мэтай развіцця беларускага маўленнядзяцей неабходна заахвочваць імправізацыяй, прыдумванне новых дыялогаў. Гэта дазволіць пераходзіць ад завучаных слоў і фраз да сапраўды маўленчай дзейнасці на беларускай мове.
Рухавыя і карагодныя гульні з мастацкім словам. Для гульні падбіраюццарытмічныя вершы, лічылкі, пацешкі з дынамічным зместам, які дазваляевыконваць адпаведныя дзеянні. Засвойваючы мастацкі твор у рухавай гульні,дзіця глыбей, актыўней пранікае ў вобраз верша, лѐгка ўлоўлівае музычнасць,напеўнасць, рытмічнасць мовы, пазнае дакладнасць, лаканічнасць слова .
Дзецям малодшага дашкольнага ўзрасту прапануюцца гульні, пабудаваныя ў асноўным на імітацыі рухаў (пільшчыкаў, паравозіка і да т.п.).
Рухі выконваюцца ў адпаведнасцы з рытмам верша. Напрыклад, дзеці імітуюць рухі лыжнікаў, прагаворваючы разам з выхавальнікам: “Ш-ш-шась, ш-шух! Шшы-шых, ш-шах! Лыжы зранку на нагах”.
Наступныя гульні, якія можна прапанаваць дзецям ужо чатырох-пяці
гадоў, акрамя імітацыі рухаў, змяшчаюць такія элементы, як бег, падскокі,
поўзанне, будуюцца по тыпу хованак, даганялак і да т.п. У гэтых гульнях
могуць выкарыстоўвацца мячы, абручы, кеглі і г.д. Напрыклад, такая гульня
можа праводзіцца па вершы В.Ковтун “Гусі”, где дзеці-«гусі» ўцякаюць ад
«ваўка», а той іх ловіць.
С пяці- шасцігодкамі праводзяцца гульні, у якіх тыя могуць праявіць
творчыя здольнасці, уменне знайсці адказ на пытанне, прыдумаць дыялог,
стварыць рыфму. Напрыклад, рухавая гульня “Кавалі”:
Каваль молатам куе
І песню весела пяе.
-- Ты пра што, каваль, пяеш,
Калі молатам куеш?
-- Пра мір і шчасце я пяю,
Калі молатам кую.
В.Вітка
Дзеці-«кавалі» імітуюць рухі каваля. На пастаўленае ў вершы пытанне
кожны адказвае па-свойму: «Я пра сонейка пяю, калі молатам кую», «Я пра
мамачку пяю...» і т.д.
Сюжэтна-ролевыя гульні - гэта дзейнасць, у якой дзеці бяруць на сябе тыя ці іншыя функцыі дарослых людзей у спецыяльна ствараемых імі гульнявых умовах, праіграваюць дзейнасць дарослых і адносіны супрацоўніцтва, узаемадапамогі, клопату і ўвагі адзін да аднаго. Ў дашкольным узросце зносіны дзяцей становяцца больш працяглымі, а гульні разнастайныя. У гульнях дзіця вучыцца ўспрымаць і перадаваць інфармацыю, сачыць за рэакцыяй суразмоўцы. У гэтым узросце пашыраецца круг зносін дзіцяці. Дзеці ў сумесных гульнях прыглядаюцца адзін да аднаго, ацэньваюць адзін аднаго, у залежнасці такіх ацэнак праяўляюць ці не праяўляюць узаемныя сімпатыі. Сярод стымулаў для праяўлення маўленчай актыўнасці дзяцей выключнае значэнне маюць цацкі-жывѐлы і лялькі, да якіх дзеці ставяцца як да жывых істот.
З мэтай паступовага ўвядзення беларускай мовы ў розныя віды дзейнасці
дашкольнікаў мы прапануем выкарыстоўваць ляляк-«беларусаў», напрыклад,
дзяўчынку Паўлінку і хлопчыка Янку. Яны па адным або разам«прыходзяць»да дзяцей і цікавяцца іх заняткамі, гульнямі, “размаўляючы” толькі па-беларуску: задаюць пытанні, называюць асобныя прадметы, што знаходзяцца ўдзяцей, выконваюць з імі розныя дзеянні, расказваюць нескладаныя гісторыі. Такім чынам наладжваюцца сітуацыйна-дзелавыя зносіны на беларускай мове.
Такія гульні даступныя дзецям з трохгадовага ўзросту. Выхавальнік штодзѐнна наладжвае іх, прымаючы ўдзел у гульні разам з дзецьмі. Лялькі -“беларусы” ў гульні“размаўляюць” толькі па-беларуску, яны могуць “удзельнічаць” у гутарках па змесце літаратурных твораў на беларускай мове, “задаючы” пытанні, “удакладняючы” асобныя адказы дзяцей.
У такіх маўленчых сітуацыях дзеці вучацца прыслухоўвацца да
беларускай мовы, успрымаць і разумець яе, у іх фарміруецца ўстаноўка на
беларускую мову суразмоўцы, неадвольна засвойваюцца асобныя маўленчыя
навыкі.
Кампьютэрныя гульні. Маецца на ўвазе кампьютэрная праграма па
навучанні дашкольнікаў грамаце. Праграма ўключае гульні на замацаванне
дзецьмі ведаў аб гукавой форме слова, гукавы аналіз слова і т.д. Напрыклад,дзеці знаходзяць малюнкі, назвы якіх гучаць падобна (мак – рак, лук – жук і дат.п.), і злучаюць іх лініямі.
Комплекс арганізаваных камунікатыўных гульняў і практыкаванняўуключае чатыры сістэматызаваныя групыкамунікатыўных гульняў і практыкаванняў: лексічныя гульні, граматычныягульні, фанетычныя гульні і гульні на развіццѐ прадуктыўнага маўлення.
Лексічныя гульні. Сістэма гульняў адпавядае той паслядоўнасці работы
над словамі, якая ўстаялася ў методыцы развіцця слоўніка: увядзенне новых
слоў і тлумачэнне значення кожнага з іх; замацаванне і актывізацыя як
ізаляваных слоў, так і ў складзе сказа і звязнага маўлення. У адпаведнасці з патрабаваннямі методыкі развіцця слоўніка другой мовы сістэма слоўнікавых гульняў пабудавана па тэматычным прынцыпе. Длякожнай тэмы (“Сям’я”, “Знешні выгляд чалавека”, “У пакоі”, “Дзіцячы сад”,
“Свойскія жывѐлы”, “Дзікія жывѐлы”, “Адзенне і абутак”, “Посуд” і г.д.)
распрацаваны комплекс дыдактычных гульняў і вучэбна-маўленчых
практыкаванняў. Гульні і практыкаванні накіраваны, па-першае, на
прабуджэнне цікавасці дзяцей да вывучэння даннай групы слоў і іх увядзенне,па-другое, на тлумачэнне (семантызацыю) асобных слоў (якія адрозніваюцца адрускіх) і, нарэшце, на замацаванне і актывізацыю слоў у пэўнай паслядоўнасці:пасіўнае распазнаванне слова, актыўнае распазнаванне, узнаўленне слова знагляднай падказкай, узнаўленне без нагляднай падказкі, самастойнаеназыванне слова спачатку з выбарам, а затым без выбару.
Прыклад 1. Увядзенне слоў і іх семантызацыя.
На занятках прысутнічае лялька Паўлінка. Паштальѐн прыносіць пасылку
– скрыню з мячыкамі аднаго памеру, але разнага колеру. Паўлінка ўсклікае:
“Ой, колькі мячыкаў, паглядзіце! І ўсе разнага колеру!” Выхавальнік просіць
паказаць дзецям мячыкі і назваць, якога яны колеру. Спачатку паказваюцца і
называюцца белы, шэры, карычневы, жоўты, аранжавы, зялѐны мячыкі. Кожны раз выхавальнік звяртае ўвагу на вымаўленне назвы колеру, параўноўвае з вымаўленнем па-руску: “Гэта белы мячык. А як скажам па-руску? Белый. А па-беларуску белы. Вельмі падобна!” Назвы колеру звязваюцца з адпаведнымі прадметамі, напрыклад: чорны, як …? (вугаль), пра каго з жывѐл можна сказаць шэры? (шэры воўк) і да т.п.
Пад канец паказваюцца і называюцца чырвоны і блакітны мячыкі. Гэтыя
назвы колераў з рускімі адпаведнікамі не параўноўваюцца. Выхавальнік
пытаецца, што можна быць чырвоным? (Ягадка, сцяжок, шарык, кніжка, мак,
ружа …) Што можа быць блакітным? (Неба, сукенка, гольфы, пралеска,
незабудка…)
Прыклад 2. Замацаванне слоў.
А) Пасіўнае распазванне новых слоў.
Выхавальнік прапануе дзецям па адным памацаць прадмет у мяшэчку і
вызначыць, што ў ім знаходзіцца. Затым сам нібы спрабуе адгадаць, якога
колеру гэты прадмет. Напрыклад, дзіця кажа: “У мяшэчку кубік”. Выхавальнік дадае: “Я думаю, гэты кубік зялѐны”. Дзіця дастае прадмет з мяшэчка, і ўсе адзначаюць, так ці не.
Б) Актыўнае распазнаванне.
Гульня “Падары аловак” Для гульні падбіраюцца алоўкі рознага колеру.
Выхавальнік (або Паўлінка) прапануе аднаму з дзяцей: “Ваня, дастань са скрыні чырвоны аловак і падары Наташы”. І г.д.
Грамматычныя гульні. Сістэма граматычных гульняў адпавядае вызначанай намі паслядоўнасці ўвядзення граматычных з’яў і этапам фарміравання ў дзяцей уменняў змяняць словы па формах, спалучаць іх паміж сабой.
Першы этап – звярнуць увагу дзяцей на гукавую форму слова і зрабіць для іх відавочнай яе сувязь са змяненнем у прадметнай рэчаіснасці. Прыклад: гульня “Хвалько”. Дзецям раздаюцца малюнкі з намаляваным адным прадметам на кожным. Выхавальнік выконвае ролю “хвалько”. Дзеці па
аднаму паказваюць свае малюнкі і называюць, што ў каго ѐсць. “Хвалько”
кожны раз паведамляе, што ў яго такіх прадметаў шмат. Напрыклад: “У мяне
ѐсць арэх”. – “А ў мяне шмат арэхаў”. – “У мяне ѐсць кавун”. – “А ў мяне колькі хочаш кавуноў”. – “А ў мяне ѐсць яблык”. – “А ў мяне многа-многа, цэлы кошык яблыкаў”. – “У мяне ѐсць рамонак” – “А ў мяне цэлы букет рамонкаў” і да т.п.
Другі этап – дапамагчы дзецям сфарміраваць моўнае абагульненне, г.зн. неўсвядомлена ўстанавіць той элемент слова, часціцу або прыназоўнік, які ў беларускай мове выкарыстоўваецца для перадачы таго ці іншага факта рэчаіснасці. Прыклад: гульня “Падбяры пару”. Дзецям раздаюцца па два – тры малюнкі з выявай розных прадметаў. Пры гэтым малюнкі, на якіх намаляваны адзін і многа аднолькавых прадметаў (адзін яблык і многа яблыкаў, адзін воўк і многа ваўкоў), дастаюцца розным дзецям. Першае дзіця пачынае: “У мяне адзін аловак”. Выхавальнік пытаецца: “У каго многа алоўкаў?” Іншае дзіця адказвае: “У мяне многа алоўкаў”. – І аддае малюнак першаму. Затым назвае свой другі малюнак: “У мяне адно крэсла”. Выхавальнік пытаецца: “У каго многа крэслаў?” – “У мяне многа крэслаў” і г.д. Паступова выхавальнік пачынае задаваць пытанне: “У каго многа?”, не называючы прадметы, дзеці самі ўтвараюць радны склон назоўнікаў множнага ліку. Калі хто з іх дапускае памылку, выхавальнік папраўляе, зноў даючы ўзор гэтай граматычнай формы. Гульня працягваецца да той пары, пакуль усе дзеці не падбяруць пару малюнкаў па прынцыпу “адзін – многа”. Трэці этап – замацаванне засвоенай заканамернасці. Прыклад: гульня “Чаго не стала?”. На стале ў выхавальніка тры-чатыры пары прадметаў. Напрыклад, фарбы, памідоры боты, лісцікі дрэва. Дзеці разглядаюць прадметы называюць іх. Затым заплюшчваюць вочы, а выхавальнік прымае адну пару. Дзеці глядзяць і адзначаюць, чаго не стала. “Не стала памідораў (фарбаў, ботаў, лісцікаў)”.
Практыкаванне: “Чаго не хапае Алесі, каб пайсці на прагулку?”
Выхавальнік паведамляе, што Алеся сабралася на прагулку. Яна надзела
трусікі, маечку, сукенку. Але на вуліцы холадна. Чаго не хапае Алесі: (Паліто
або курткі, калготак, рэйтузаў, хусткі, шапачкі, рукавічак, шкарпэтак, боцікаў
або чаравікаў, шаліка.)
Практыкаванне: “Каго корміць гаспадыня?” Падбіраюцца малюнкі: куры,
гусі, індыкі, качкі, пеўні, папугайчыкі. У адпаведнацы з паказанымі малюнкамі дзеці будуюць сказы: “Гаспадыня корміць курэй”, “Гаспадыня корміць індыкоў” і г.д
Фанетычныя гульні. Сістэма фанетычных гульняў распрацавана ў
адпаведнасці з вызначанай намі паслядоўнасцю фарміравання ў дзяцей
правільнага вымаўлення спецыфічна беларускіх гукаў і выпрацоўкі
арфаэпічнай правільнасці беларускага маўлення. Фарміраванне правільнага
вымаўлення таго ці іншага гука ажыццяўляецца ў пэўнай паслядоўнасці:
1. Слыхавое ўспрыманне, якое ўключае знаѐмства з новым гукам у слове
і абстрагаванне гука ад слова.
2. Пастаноўка гука шляхам тлумачэння ягоартыкуляцыі.
3. Слыхавыя практыкаванні на распазнаванне новага гука .
4. Узнаўленне дзецьмі новага гука.
5. Самастойнае вымаўленне новага гука.
6. Уключэнне гука ў словы і фразы беларускага вуснага маўлення.
7. Аўтаматызацыя правільнага вымаўлення гука ў белорускім маўленні
Гульні на развіццѐ прадуктыўнага маўлення. Паколькі сродкі
міжфразавай сувязі і структура звязнага тэкста ў рускай і беларускай мовах
ідэнтычныя, то праблему стварае толькі фарміраванне ў дзяцей матывацыі
маўленчай дзейнасці на беларускай мове. Найлепшы вынік дае спалучэнне
гульнявой і камунікатыўнай матывацыі. Гульні, мэта якіх – непасрэдна развіццѐзвязнага беларускага маўлення дашкольнікаў, поступова “вырастаюць” з тыхкамунікатыўна-гульнявых сітуацый, у якіх адбываецца заваенне лексічных,граматычных і фанетычных навыкаў.
У рамках вырашэння задачы развіцця прадуктыўнага беларускага
маўлення дзяцей выкарыстоўваюцца гульні-інсцэніроўкі, у якіх разыгрываеццапрыдуманы разам з выхавальнікам працяг знаѐмага твора.
Напрыклад, пасля пераказу децьмі групы “Чамучкі” казкі “Коцік, пеўнік і
лісіца” выхавальнік прапануе паслухаць, што было далей: “Пайшоў коцік зноўна паляванне, а пеўнік зачыніў за ім дзверы і пачаў абед варыць. Раптам удзверы пастукалі. Пеўнік спужаўся, а гэты быў маленькі ...” (ставіць малюнакна фланелеграф.) – “Зайчык”. – “Зайчык гаворыць...” – “Не бойся мяне, гэта я –маленькі зайчык” і г.д.
Гульні-драматызацыі па сюжатах вершаў, беларускіх народных казак,
твораў беларускіх пісьменнікаў. Гульні-драматызацыі выступаюць як
апасродкаванае звяно пры пераходзе ад гульнявой дзейнасці да ўласна
маўленчай, ад маўлення па перайманні – да прадуктыўнага маўлення, паколькігэтыя гульні прадугледжваюць маўленчую дзейнасць з літаратурным творам іадначасова імправізаваныя дыялогі і маналогі.
Гульнявыя камунікатыўныя сітуацыі на основе казачных сюжэтаў
фальклору і дзіцячай літаратуры. У гэтых сітуацыях выкарыстоўваюцца
незвычайныя персанажы, прадметы, акалічнасці. Напрыклад, «Чароўны
магазін», у якім незвычайныя тавары, прадавец, грошы і г.д., «Казачныя
госцы», «Чароўны горад» і інш. Дзецям прапануюцца казачныя матывы і падзеідля адпрацоўкі камунікатыўна-маўленчых навыкаў па ўсіх раздзелах праграмы.
Дыдактычныя гульні па навучанні грамаце. У гэтай групе гульняў
выдзяляюцца, перш за ўсѐ, фанетычныя і графічныя гульні. Мэта фанетычныхгульняў – фарміраванне і замацаванне ў дашкольнікаў арыентыроўкі ў гукавойструктуры слова, уменне інтанацыйна вылучаць гук, даваць якаснуюхарактарыстыку гукам. Графічныя гульні садзейнічаюць засваенню дзецьміканфігурацый літар, гука-літарных абазначэнняў, авалоданню складаннем ічытаннем складоў і слоў. Да графічных гульняў адносяцца таксама простыярэбусы і красворды.
Гульні праводзяцца на той мове, на якой ажыццяўляецца навучанне
грамаце (у залежнасці ад моўнага рэжыма дзіцячага сада або групы). Аднак
выхавальнік падчас гульняў прапануе дзецям слоўны матэрыял і на
блізкароднаснай мове, дапамагае параўноўваць з'явы абедзвюх моў, падводзіцьда разумення таго, што і руская, і беларуская мовы маюць адны і тыя жзаканамернасці.
раскрыть » / « свернуть